مقدمه
بهره‌وری را به جرأت می توان موتور توسعه نامید. در آسیا کشورهایی چون ژاپن،کره، مالزی و چین با شناخت و ایجاد یک اراده ملی موفقیتی چشمگیر در توسعه پیدا کرده‌اند؛ یعنی از این کشورها سهمی تا بیش از ۵۰ درصد از رشد اقتصادی را از محل ارتقای بهره‌وری به ثبت رسانده اند.

عضویت ایران در سازمان بهره‌وری آسیایی به دهه ۶۰ میلادی برمی‌گردد ولی متاسفانه علی‌رغم داشتن فرهنگ ارزشمند اسلامی- ایرانی، از کشورهای ناموفق در حوزه بهره‌وری به حساب می‌آید. (3 کشور آخر از میان ۲۰ کشور عضو APO). با تلاش و دلسوزی برخی مدیران کارشناسان و سازمان‌های مردم‌نهاد، بهره‌وری در برنامه چهارم، پنجم و ششم توسعه رشد سهمی حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد از رشد اقتصادی ملی ارتقای بهره‌وری هدف‌گذاری شد ولی علی‌رغم این تکالیف قانونی و تاکیدهای مکرر سیاست‌های کلی نظام تاکنون، توفیق قابل ملاحظه‌ای حاصل نشده است.
همانگونه که در بالا اشاره شد، در حالیکه کشورهایی که محدودیت سرمایه نیز نداشتند، معجزه بهره‌وری را باور کرده و به مقصود رسیده‌اند. انتظار می‌رود در شرایط محدودیت سرمایه‌گذاری و تحریم، بسیار بیشتر از آنچه تاکنون انجام شده، به بهره‌برداری توجه شود شایان ذکر است با تلاش‌های بی‌وقفه متخصصان بهره‌وری روز‌به‌روز قلمروهای جدیدی بر مفاهیم سنتی و اولیه بهره‌وری اضافه می گردد که از جمله می توان به "نوآوری"، "بهره‌وری"، "مدیریت دانش"، "آینده‌پژوهی" و ... اشاره کرد.

اهمیت بهره‌وری در شهر
شهرها (و روستاها) خانه دوم مردم هستند. یک شهر خوب و بهره‌ور به انسان ها کمک می‌کند که سالم تر، شاداب تر و موفق‌تر باشند.
هرچند در دانش برنامه‌ریزی شهری حد اپتیمم (مطلوب) برای اندازه شهر (بهره‌ور) مورد بحث قرار می‌گیرد،معهذا با توجه به اجتناب‌ناپذیر بودن شکل‌گیری کلانشهرها و با تاکید بر این نکته که با بزرگتر شدن شهرها اداره آن‌ها پیچیده‌تر و دشوارتر می‌گردد، متناسب با موضوع بحث نکاتی که در شرایط امروز ما در بهره‌وری شهرها تأثیرگذار به شمار می‌رود ذکر می‌گردد:

- کاهش سفرهای غیر ضروری:
چند عامل باعث تقاضای سفر می‌گردد. مهمترین مسئله شکل نگرفتن سلسله مراتب شهری شامل محله، ناحیه و منطقه می باشد. در دسترس نبودن خدمات مورد نیاز در سطح محله و سطوح بالاتر، مردم را ناگزیر به سفر به دیگر نقاط شهری می‌نماید و این تقاضاهای سفر موجب ترافیک، اتلاف وقت، آلودگی هوا و هزینه بیشتر می‌گردد. مدیریت شهری باید بر شکل‌گیری خدمات مورد نیاز مردم در سطوح مختلف مراقبت و پیگیری نماید.

- حمل و نقل عمومی مناسب:
با یک حمل و نقل عمومی مناسب مردم را می‌شود متقاعد کرد که به جای استفاده از خودروی شخصی، کمک کنند شهری روان‌تر و با هوای سالم تر داشته باشند.

- توسعه دولت و خدمات الکترونیک:
خوشبختانه این روزها همه تاثیرگذاری اینترنت بر ارائه خدمات برون سفر را حس کرده‌اند. دولت و مدیریت شهری باید از این پدیده به صورت گسترده حمایت نماید تا سفرهای شهری کاهش و به حد معقول و منطقی برسد.
سیستم آموزش و اطلاع‌ رسانی شهری نیز به شهروندان کمک می‌کند تا با هدف وقت و هزینه کمتر، خدمات مورد نیاز خود را دریافت کنند.

- سلامت و بهره‌وری:
یک شهر سالم و بهره‌ور به انسان‌ها کمک می‌کند تا کمتر بیمار شوند. اولین مشخصه در شهر سالم، سالم بودن هوا، آب، مواد غذایی و بهداشت محیط است.
بعد از بحث مهم کاهش سفرها که می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش معضل ترافیک و آلودگی هوا دارد، آلودگی ناشی از گرمایش و سرمایش ساختمان ها و اهمیت بسیار بالایی دارد. این موضوع علاوه بر اعمال مقررات و کنترل های لازم در مرحله ساخت به دوران بهره‌برداری نیز مربوط می گردد و مشارکت شهروندان را به صورت گسترده طلب می نماید. هر چند اتفاقات اخیر ناشی از تعدیل قیمت بنزین برای کشور هزینه زیادی را به دنبال داشت معهذا انتظار می رود با منطقی تر شدن قیمت سوخت (کاهش و هدفمند کردن یارانه انرژی) مصرف حاملهای انرژی کاهش یابد و از شدت بحران که گاه به تعطیلی مدارس و ادارات نیز کشیده می‌شود کاسته گردد.( هرچند بحران کرونا وتعطیلی مدارس و.. هم نتوانست آلودگی هوا را کاهش دهد)
از آب و غذای سالم که در حوزه کاری دستگاه های مربوطه است بگذریم، موضوع بسیار مهم در حوزه مدیریت شهری، بهداشت محیط است که اولاً به تولید زباله کمتر و نهایتاً به مدیریت پسماندها که امروز به معضل شهرهای متراکم (شمال کشور) تبدیل شده برمی‌گردد.
نا بهره‌وری در تولید، عرضه و مصرف مواد غذایی سبب شده تا روز به روز به حجم زباله و پسماند افزوده شود تا این مسئله ضمن بالا رفتن هزینه‌های خانواده و هزینه‌های مدیریت شهری، محیط زیست و اقتصاد ملی را نیز تهدید نماید.
از مدیریت شهری انتظار می رود برای فراهم شدن امکان بررسی و مطالعه جدی این مسئله آمار و اطلاعات تولید زباله را منتشر نماید تا ضمن حساس و متوجه نمودن دستگاه‌های ذیربط اطلاع‌رسانی و آموزش‌های لازم به شهروندان داده بشود.
کاهش آلودگی‌های صوتی، بصری و امواج نیز باید در دستور کار مدیریت شهری قرار بگیرد.

- مدیریت ریسک حوادث و سوانح:
همانگونه که اشاره شد، مدیریت شهری برای حفظ جان و مال مردم باید برنامه‌ریزی و ساختار، تجهیزات و اقدامات لازم برای کاهش خطرات بلایای طبیعی، آتش‌سوزی‌ها و سوانح (تصادفات) داشته باشد و آموزش‌های لازم را به شهروندان بدهد.

- جامعه، سیاست،مدیریت شهری و بهره‌وری:
با شکل‌گیری شورای اسلامی شهرها، هرچند اقدام اساسی برای واگذاری کار مردم به مردم برداشته شده است ولی در عمل این چالش جدی نیز به وجود آمد که آیا وضعیت فعلی کارایی و اثربخشی لازم را در مدیریت شهر داشته یا خیر؟
بی‌ثباتی، اختلافات اعضای شوراها و انتخاب افراد نالایق به یک تهدید جدی برای مدیریت شهری تبدیل شده که لازم است برای آن چاره‌جویی اساسی شود.
ساختار مناسب و منعطف برای شهرداری‌ها، متناسب با دانش و فناوری روز، یک ضرورت مهم است که نهاد عالی شوراها و وزارت کشور باید به آن توجه کافی مبذول نماید.
آموزش شهرداران و مدیران و کارکنان شهرداریها نیز یکی از موضوعاتی است که نقشی اساسی در ارتقای بهره وری و مدیریت شهری دارد.
لازم است به خاطر بسپاریم که یک مدیریت ناکارآمد بهره‌وری شهرداری و شورا را کاهش می‌دهد و هزینه های زندگی در شهر را افزایش می‌دهد و چه بد اگر این ناکارآمدی ها مزمن و انباشته گردد.

* مهندس علی اکبر اولیاء کارشناس ارشد مدیریت شهری (رئیس سابق سازمان ملی بهره‌وری)